دکتر بهمن اکبری

استاد دانشگاه و عضو کمیسیون حقوق‌ بشر اسلامی

 روش تحلیل پیام: تحلیل گفتمانی

نگاه گفتمانی، بررسی و مطالعه نظام‌مند ساختار و کارکرد و فرآیند تولید گفتار و نوشتار است و یا روشن ساختن ساختار و روند تولید متن («جریان تولید گفتمان») است. زیرا متن یا گفتمان به مجموعه‌ای از مفاهیم بیرونی متکی است. این مفاهیم هم در فرایند تولید متن مؤثرند و هم در فرآیند تفسیر متن.از این رو؛ در این‌گونه از تحلیل، نخست باید «دال مرکزی«(Nodal point) و یا گزاره‌های مبنایی و همچنین «دال‌های اصلی» (و نه مرکزی) و عناصر و «دال‌های شناور» را واکاوید. چراکه شبکه معنایی و نظام معرفتی هر گفتمان، پیرامون دال مرکزی، سازمان و صورت‌بندی هژمونیک می‌یابد و بدون شناخت مفهوم مرکزی یک اندیشه نمی‌توان به درک درست و فراگیری از آن دست یافت.از دیگر سو؛ «معنا» همان قدر که از متن(Text) برمی‌خیزد، از بافت و یا زمینه(Context) اجتماعی و فرهنگی نیز تأثیر می‌پذیرد. و به عبارتی؛ معنا و پیام یک متن در میان نوشته‌های آن متن قرار دارد و همیشه رابطه‌ای تعاملی میان «متن» و «زمینه» موجب فهم جامع می‌شود. در واقع، در تحلیل گفتمان، برخلاف تحلیل‌های سنتی زبان‌شناسانه، دیگر صرفاً با عناصر نحوی و لغوی تشکیل‌دهنده جمله به عنوان عمده‌ترین مبنای تشریح معنا، یعنی زمینه متن سر و کار نداریم، بلکه فراتر از آن به عوامل بیرون از متن، یعنی بافت موقعیتی(Context of situation)، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، ارتباطی و... سر و کار داریم.

 فرامتن پیام

این پیام محفوف به مفاهیم و شرایط دیگری غیر از «زمینه پیام» است؛ پیام سال 94 در فضایی شکل گرفته‌است که از یک سو ما شاهد تغییرات پارادایمیک در سطح بین‌الملل هستیم و از سوی دیگر؛ جهان در کانون بحران قرار گرفته‌است. تأملی کوتاه بر روندها و فرایندهای جهان معاصر نشان می‌دهد اینک جهان در یک «پیچ تاریخی» است؛ بیداری در جهان اسلام و خیزش‌های ناموفق غرب و افول هژمونی امریکا و... از تغییرات اوضاع جهان و تشکل هندسه جدید حکایت می‌کند. وضعیتی که رهبری در تحلیل جامع سال‌های نه چندان دور آن را ترسیم کرده بودند. و بزرگترین تحول «محور شدن اسلام> در کانون تحولات جهانی است.(1) اما با رویکرد غیریت‌سازی و آن‌هم پذیرفتن «ایران» و «تشیع» به عنوان «غیر»، با انتشار شعارهایی دروغین همچون «احیا و گسترش امپراتوری فارس به مرکزیت بغداد».

بدیهی است علت مقابله با تشیع و ایران به دو امر ذاتی بازمی‌گردد؛ نخست قدرت عقلانیت و اعتدال در تشیع و دوم برخورداری قدرت گفتمان‌سازی ایران در عرصه روابط بین‌الملل.

  عقلانیت و اعتدال در تشیع

تشیع هم در حوزه کلام و هم حوزه فقاهت اسلامی با برخورداری از دو عنصر «عقلانیت» و «اعتدال» از قدرت مفهوم‌سازی سترگی در اندیشه‌اسلامی برخوردار است که می‌تواند عملاً با هرگونه افراط‌گرایی که برآمده از جهالت و خرافه است؛ مقابله کند.

توجه به حکم حکیمانه رهبر معظم انقلاب که در مورخ 19 مهرماه 1392 در پیام حج صادر شده است؛ می‌تواند بیانگر «قدرت ایدئولوژیک تشیع» و «قدرت دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران» باشد؛ معظم له در تشریح جنگ‌های داخلی، عصبیت‌های کور دینی و مذهبی؛ رواج تروریسم قساوت‌آمیز با ظهور گروه‌ها و جریان‌های افراط‌گرا که به شیوه‌ اقوام وحشی تاریخ، سینه‌ انسان‌ها را می‌شکافند و قلب آنان را با دندان می‌درند، اشاره می‌کنند و تصریح می‌دارند که در مواردی این جنایات شرم‌آور به نام و زیر پرچم دین انجام می‌شود، که همه و همه محصول نقشه‌ شیطانی و استکباری سرویس‌های امنیتی بیگانگان و عوامل حکومتی همدست آنان در منطقه است. معظم له پس از تشریح جغرافیای سیاسی و فرهنگی جهان اسلام و تأکید بر شروع «دوران بیداری و هویت‌یابی مسلمانان» تصریح می‌دارند که علاج بنیانی و اساسی را می‌توان در دو جمله‌ کلیدی خلاصه کرد: نخست؛ اتحاد و برادری مسلمانان در زیر لوای توحید و دوم: شناخت دشمن و مقابله با نقشه‌ها و شیوه‌های او.

 ‌قدرت گفتمان‌سازی ایران در عرصه روابط بین‌الملل

کنشگری ایران در روابط منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای امری جدی و تأثیرگذار است؛ این قدرت برخاسته از توان قاعده‌سازی و گفتمان‌سازی ایران است. ایران در تولید گفتمان در زمینه مبارزه با تروریزم در شکل دولتی و غیردولتی آن موفق بوده‌است. گفتمانی که با ذهن و زبان انسان معاصر و دولت‌های مدرن برابر بود.

در واقع حمایت جهانی از ایده «گفت‌وگوی میان تمدن‌ها» و نظریه «جهان علیه خشونت و افراط‌گری»، نمایانگر واقعیتی بزرگ بود که اگر ما با مخاطبان جهانی با زبانی که خواسته ادیان الهی و مکاتب انسانی است سخن بگوییم، جهان خسته از جنگ، افراط‌گری، خشونت و نابردباری، از آن منطق و اندیشه حمایت می‌کند؛ گرچه خصومت قدرت‌های استکباری مانع شده‌باشند؛ منطقی که «انسان‌ساز» بوده و به هدف ساختن جهانی بر مبنای ارزش‌های والا و عاری از خشونت و ستیز و تبعیض سامان یافته‌است. حمایت جهان از این ایده‌ها، نشان پیروزی نظریه‌های انسانی اسلام است در جایی که تروریزم بخشی از ایدئولوژی افراط‌گرایان است که به نام دین خشونت می‌کنند.

نتیجه این هم‌زبانی از هم پاشیده‌شدن فضای امنیتی علیه کشور به دلیل برخوردهای مسئولانه، روشنگرانه و به کار بردن زبانی قابل فهم بر مبنای آموزه‌های قرآنی در روابط بین‌الملل است.از جمله دستاوردهای بین‌المللی ایران، برخورداری ایران از قدرت مدیریت مذاکره در پرونده هسته‌ای است؛ قدرتی که برای بخشی از دنیای عرب و بویژه برای نتانیاهو و رژیم صهیونیستی بسیار شوک‌آور بوده است.ایران در کنار برخورداری مجموعه دستاوردهای بین‌المللی دارای یک سلسله دستاوردهای سیاسی داخلی است که در ربط وثیق با اقتدار بین‌المللی اوست؛ از جمله اینکه توانایی دارد تا موضوع مهم جابه‌جایی قدرت اجرایی کشور را از طریق انتخابات محقق سازد. تحولی که در سال 92 در ایران رخ داد و به شکل مسالمت‌‌آمیزی فضای سیاسی کشور دگرگون شد و به خواست مردم، «دولت تدبیر و امید» شکل گرفت؛ این قدرت تغییرآفرینی در هیچ‌یک از کشورهای عربی وجود ندارد. تغییرات پارادایمیک در حوزه روابط فرهنگی بین‌الملل نیز نشان می‌دهد که توسعه مفهوم صلح و امنیت به خواهشی جدید در جهان در قالب معنویت‌خواهی و حقیقت‌طلبی تبدیل شده‌است بنابراین «فرامتن پیام 94» محفوف به دو پدیده مهم است:

نخست؛ گسترش خشونت در جهان و بویژه جهان اسلام و دوم؛ مذاکرات هسته‌ای در حال جریان و لزوم تقویت دولت و هیأت مذاکره کننده.

  اخوت در منظومه گفتمانی پیام

مفهوم کلیدی این گفتمان در ادبیات دینی با واژه «اخوت» در دو ساحت «اخوت ایمانی» و «اخوت انسانی» صورت‌بندی شده‌است.دوازدهم رمضان سال نخست قمری، آنگاه که آیه «انما المؤمنون اخوه» (‌بدرستی که مؤمنان با یکدیگر برادرند./حجرأت، آیه 10) نازل شد، پیامبر اسلام(ص) میان اصحاب خود از مهاجران، که از مکه همراه پیامبر به مدینه آمده بودند و انصار که اهل مدینه و به یاری مهاجران برخاسته بودند، پیمان اخوت برقرار کرد و هر یک از مهاجران را با یکی از انصار برادر ساخت و در پایان آن جلسه، امام علی(ع) را به برادری خویش برگزید. دامنه پیمان برادری از مرز مسلمانی هم گذشت، تا آنجا که غیرمسلمانان مدینه نیز خواستار پیمان برادری با پیامبر(ص) و مسلمانان شدند. با این پیمان، علاوه بر تقویت روحیه ایثار و گذشت، برتری‌جویی‌های قومی و قبیله‌ای نیز از میان رفت. و این همان ویژگی مکتبی آرمانی است که در پی طراحی و ساخت آرمانشهر بزرگ ‌ایمان و امنیت است.

زیرا ثبات کشور آنگاه به دست می‌آید که میان «دولت و ملت»، «همدلی و همزبانی»، دیگرفهمی و احترام متقابل وجود داشته باشد؛ از این رو در بستر «اخوت» است که می‌توان نسبت دولت و ملت را در دو سوی بازیابی کرد:

1.      تعامل و نه تعارض ملت با دولت (مفهوم شهروندی در معنای عمیق: کنشگری متعهدانه و مسئولانه مردم در قبال دولت: النصیحه لائمه المسلمین)

2.      تعاطف و نه تنافر دولت با ملت (تسامح و بردباری/ یکرنگی دولت با ملت)(2)

  همکاری صمیمانه؛ دال مرکزی پیام

گفتمان «همدلی و همزبانی» بر آن است تا همکاری‌های گسترده‌ دولت و ملت را رقم زند. مفهوم این همکاری دو سویه است در سوی دولت «خدمت‌رسانی گسترده» و از سوی ملت «تعهد مسئولانه» و یا تحقق حقوق شهروندی به معنای عمیق کلمه. این مفهوم از حقوق شهروندی، در قالب حق مشارکت در شوراها در اصل یکصدم قانون اساسی نیز مطرح شده است.(3)

   دال‌های اصلی و دال‌های شناور

‌دولت و ملت باید به یکدیگر اعتماد کنند؛ هم دولت، ملت را به معنای واقعی کلمه قبول داشته‌باشد و ارزش و اهمیت و توانایی‌های ملت را بدرستی بپذیرد، هم ملت به دولت که کارگزار کارهای او است به معنای حقیقی کلمه اعتماد کند؛ «اعتماد متقابل» و «همکاری صمیمانه».آرمان‌ پیام 94 «اقتدار و عزت منطقه‌ای و بین‌المللی» در سطح بین‌الملل و «پیشرفت اقتصادی»، «جهش‌های علمی به‌معنای واقعی»، «عدالت قضایی و اقتصادی» و «ایمان و معنویت» در سطح داخلی است که تنها از رهگذر همدلی و وحدت دولت و ملت دست یافتنی است.

 پی‌نوشت‌ها:

1. بحران غرب به طور کامل شروع شده. دنیا در حال یک پیچ تاریخی است (20/7/1390 در جمع مردم کرمانشاه)

2. صحیفه نور، ج1، ص 166

3. برای پیشبرد سریع برنامه‌های اجتماعی، اقتصادی، عمرانی، بهداشتی، فرهنگی، آموزشی و سایر امور رفاهی از طریق همکاری مردم باتوجه به مقتضیات محلی اداره امور هر روستا، بخش، شهر، شهرستان یا استان با نظارت شورایی به نام شورای ده، بخش، شهر، شهرستان یا استان صورت می‌گیرد که اعضای آن رامردم همان محل انتخاب می‌کنند